معالم العلماء (کتاب)

نام کامل کتاب «معالم العلماء فى فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیماً و حدیثاً» است، که تألیف محمد بن علی بن شهر آشوب (م، ۵۸۸ ق) می باشد. موضوع این کتاب چنان که از از عنوانش (دانشنامه علما) هویداست، فهرستى از کتاب هاى شیعه و نام مؤلّفان آنها در گذشته و حال (زمان مؤلف) است. ابن شهر آشوب یادآور مى شود که این کتاب، تتمّه کتاب «الفهرست» شیخ طوسى است و او اضافات و فوایدى بر آن افزوده، به نحوى که آن اضافات به حدود ششصد مورد رسیده است.

مؤلف

محمد بن علی ابن شهرآشوب، ملقّب به رشيد‌ الدين و عز‌ الدين و شيخ الطائفه (588- 489ه‍ ق / 1192- 1096م) فقيه شیعه، محدث، مفسّر، اديب، شاعر و مطّلع نسبت به رجال و احاديث است. اساتید وی، فتّال نيشابورى، طبرسى، ابومنصور طبرسی، ابوالفتوح رازی، قطب الدین راوندی و آثار او "معالم العلماء"، "متشابه القرآن و مختلفه" و "‏المناقب" می باشد. ابن شهر آشوب در سال 588ق در شهر حلب از دنيا رفت.

ساختار کتاب

ابن شهرآشوب ابتدا در مقدمه، تاریخچه فهرست‌نویسی و کتاب‌نویسی را آورده و سخن ابوحامد محمد غزالی را که گفته اولین کسی که در اسلام کتاب نوشته ابن جریج بوده نقد کرده و معتقد است اولین مؤلف در اسلام را امیرالمؤمنین(ع)، سپس سلمان، ابوذر، اصبغ بن نباته، عبیدالله بن ابی رافع و امام زین العابدین(ع) می‌باشند و آنگاه به نویسندگان اصول اربعمائه اشاره می‌کند.

ساختار کتاب بعد از مقدمه چنین است:

• ابتدا نام مُصَنّفان (نویسندگان) بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.
• فصلی در معرفی آنانی که به کنیه شان شناخته می‌شوند.
• فصلی در شناسایی آنانی که به لقب یا قبیله یا شهری معروف‌اند.
• فصلی در ذکر کتاب‌هایی که نویسنده آنها مجهول است. این فصل بخش پایانی فهرست است و ۲۳۰۱ عنوان کتاب از ۱۰۳۱ نویسنده را معرفی کرده است.
• دو فصل در: معرفی شعرای اهل بیت(ع)؛ معرفی اصحاب ائمه(ع).

ویژگی‌های کتاب

برخی از ویژگی‌های کتاب چنین است:

1. در این کتاب ۴۳ نفر توثیق شده‌اند؛
2. مؤلف تعداد ۶۷ نفر که اصل دارند ذکر کرده است؛ از جمله: ابراهیم بن مهزم الاسدی، ابراهیم بن عثمان ابو الخزاز الکوفی، ابراهیم بن أبی البلاد، ابراهیم بن یحیی، ابراهیم بن عمیر الیمانی.
3. گاهی احوال و مذهب راوی ذکر شده، مثلا نوشته شده است: ابراهیم بن اسحاق النهاوندی، ‌متهم است؛ ابراهیم بن عبدالحمید، ‌واقفی مذهب است؛ اسماعیل بن عمار، فطحی مذهب بود؛ احمد بن علی ابوالعباس، متهم به غلو است.
4. علی‌رغم این که کتاب درباره فهرست آثار و مؤلفان شیعه است، تعدادی از علمای اهل سنت را - که کتاب‌هایی درباره اهل بیت یا شیعه داشته‌اند- نیز ذکر کرده است، مثل: «الحافظ أبونعیم أحمد بن عبدالله الاصفهانی» عامی مذهب است، الا این که کتابی به نام «منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین و ما نزل فی القرآن فی امیرالمؤمنین(ع)» دارد.

وضعیت چاپ کتاب

سید محمدصادق آل بحرالعلوم در مقدمه اى که بر همین کتاب نگاشته و مطبعه حیدریه نجف آن را در سال ۱۳۸۰ق به چاپ رسانده است، مى نویسد: این کتاب اولین بار در سال ۱۳۵۳ق، در تهران در ۱۴۱ صفحه به چاپ رسیده که شامل ۹۹۰ مورد ترجمه علما و تألیفات آنهاست. و عباس اقبال آن را تحقیق کرده و تعلیقه هایى بدان افزوده است. او همچنین مى افزاید: کتابى که خود آن را تحقیق کرده با نسخه اى صحیح تر از نسخه اقبال مقابله شده که حاوى ۳۱ مورد ترجمه بیشتر از نسخه اقبال است.

از آنچه آل بحرالعلوم ذکر کرده بدست مى آید که تنها دو چاپ از این کتاب وجود دارد، در حالى که تعداد آنها بیشتر است؛ همان گونه که آیت اللّه مرعشى گفته است که این کتاب اولین بار در لکنهوى هند و بار دوم در نجف اشرف و بار سوم در تهران به چاپ رسیده است.

در نتیجه، چاپى که سید آل بحرالعلوم از آن به اولین چاپ نام برده در حقیقت، چاپ سوم بوده و چاپى که خود او تحقیق کرده، چاپ چهارم است.

همچنین آقا بزرگ تهرانى در الذریعة از کتابى به نام رجال ابن شهر آشوب نام مى برد و معتقد است که غیر از کتاب معالم العلماء است.

پانویس

منابع

1. گذری بر کتاب معالم العلما، جهاد فرحات، ترجمه مرتضی وفایی، علوم حدیث بهار، 1383 شماره 31.
2. ویکی شیعه.

متن کتاب

معالم العلماء